اقتصاد جهانی از نیمه دوم قرن بیستم تا امروز به شدت تغییر کرده است. جامعه به مرحله فراصنعتی منتقل شده است، جایی که خدمات بر تولید با توجه به تولید ثروت، تعداد افراد شاغل و … تغییر پیدا کرده است. عملکرد جامعه مدرن کنونی مبتنی بر دانش است، بنابراین توسعه و رشد اقتصادی امروزی عمدتا به نوآوری و خلق ایده‌‌‌های جدید بستگی دارد. از آنجا که این تغییر طی چند دهه رخ داده است، بسیاری از زیرساخت‌‌‌ها و حوزه‌‌‌های زندگی، زمان کافی برای انطباق کامل با این تغییر را نداشته‌‌‌اند. این موضوع منجر به ایجاد مناظر پساصنعتی مملو از بقایای گذشته مانند کارخانه‌‌‌ها و معادن شده است که در کنار صنایع فعال کنونی فرصت خوبی را برای توسعه گردشگری صنعتی ایجاد میکنند.
معاونت کسب و کار اتاق ایران در پژوهشی با عنوان «گردشگری صنعتی (مراکز صنعتی، شرکتهای دانش‌‌‌بنیان، استارت‌‌‌آپ‌‌‌ها و…) در اکوسیستم تجاری هوشمند» ضمن مروری بر تاریخچه گردشگری صنعتی در جهان، پتانسیل‌‌‌های ایران در این زمینه را شرح داده است.
صنعت در خدمت گردشگری
بر اساس این پژوهش ، گردشگری صنعتی به نوعی از گردشگری گفته می‌‌‌شود که شامل بازدید گردشگران از سایت‌‌‌ها برای اطلاع از فعالیت‌‌‌های اقتصادی گذشته، حال و آینده می‌‌‌شود. همچنین می‌‌‌توان سه دسته از منابعی که گردشگری صنعتی حول آنها توسعه می‌‌‌یابد را متمایز کرد. این منابع شامل منابع صنعتی در زمینه تولید و فرآیندهای کاری مانند معادن، تاسیسات تولید و …، منابع مرتبط با حمل و نقل مانند جاده‌‌‌ها، راه‌‌‌آهن‌‌‌ها، پل‌‌‌‌‌‌ها، کانال‌‌‌ها و…، جاذبههای فرهنگی اجتماعی مرتبط با گذشته صنعتی یک منطقه مانند مسکن کارگران و… میشوند.
این پژوهش می‌‌‌افزاید: «دو نوع گردشگری صنعتی وجود دارد. اولا برخی از مکان‌‌‌های گردشگری همچنان به عنوان کارخانههای صنعتی فعالیت میکنند اما با ارائه خدمات گردشگری دو عملکرد در کنار هم انجام میشوند. ثانیا در برخی موارد کارکرد گردشگری که در ابتدا تنها افزوده‌‌‌ای به تولید معمولی بود اصلی می‌‌‌شود و محصول اولیه یک بنگاه و یک کارخانه صنعتی سابق به یک سایت فراصنعتی تبدیل می‌‌‌شود. نمونه‌‌‌ای از چنین تاسیساتی معادن قدیمی هستند که منابع (نقره، مس، زغال‌‌‌سنگ و..) در آنها کاهش یافته یا به دلیل بی‌‌‌سود بودن، استخراج پایان یافته است. در این رابطه هم ارزش‌‌‌های مادی مانند شیوه‌‌‌های کار و تولید، نوع حمل و نقل و هم ارزش‌‌‌های غیرمادی مانند ایده‌‌‌ها، سنت‌‌‌ها، تاریخ و عادات میتواند جاذب گردشگر باشند.»
در ایران بر اساس آمارهای موجود ۷۲ هزار و ۸۱۶ شرکت تولیدی در سراسر فعال هستند و در کنار آنها ۸۲۴ شهرک صنعتی فعال داریم. پژوهش «گردشگری صنعتی (مراکز صنعتی، شرکتهای دانش‌‌‌بنیان، استارت‌‌‌آپ‌‌‌ها و…) در اکوسیستم تجاری هوشمند» در بخش دیگری به حضور ۷هزار و ۳۱۲ شرکت دانش‌‌‌بنیان در ایران اشاره میکند و می‌‌‌افزاید: «رشد پایه‌‌‌های دانش و فناوری به عنوان سرمایه اصلی در شرکتهای دانش‌‌‌بنیان عبارت است از ابداع روش‌‌‌های جدید به منظور تولید محصولات تجاری فناورانه، بهبود در تولیدات موجود و کاربرد دانش و فناوری‌‌‌های نوین در بازارهای جدید و موجود که عرضه‌‌‌کننده محصولات دانش‌‌‌بنیان هستند. از این رو مشاهده می‌‌‌شود یکی از مهم‌‌‌ترین ویژگی‌‌‌های مراکز مورد بازدید که موضوع نوآوری است به خوبی در شرکتهای دانش‌‌‌بنیان وجود دارد.»
توریسم چهار فصل با گردشگری صنعتی
ایران کشوری با انبوه جاذبههای طبیعی و فرهنگی است. آیا در کشورمان با چنین مختصاتی گردشگری صنعتی ضرورت دارد؟ این پژوهش در این زمینه می‌‌‌نویسد:« گردشگری صنعتی میتواند کمبود جاذبههای گردشگری در مقاصدی که جاذبههای گردشگری سنتی ، جاذبههای فرهنگی یا انسان ساخت کم است یا وجود ندارد را جبران کند. این مناطق میتوانند با برجسته کردن دارایی‌‌‌های صنعتی خود، گردشگران را جذب کنند.» برندسازی بسیاری از مقاصد گردشگری با توریسم صنعتی از دیگر مواردی است که این پژوهش به آن اشاره کرده است. علاوه بر اینها گردشگری صنعتی این پتانسیل را دارد که به چهار فصل شدن توریسم مقاصد کمک کند. بر اساس این پژوهش به صورت کلی بیشتر سفرهای تفریحی در تابستان اتفاق می‌‌‌‌‌‌افتد، به ویژه مقاصدی که با تمرکز بر دریا و جنگل توسعه یافته‌‌‌اند.
ایجاد تنوع در انواع گردشگری با توجه به وجود پتانسیل گردشگری صنعتی؛ شکل‌‌‌دهی به منابع مالی پایدار برای نگهداری میراث صنعتی با استفاده از گردشگری صنعتی (مانند مجتمع شیلات کیاشهر در استان گیلان) به کارگیری راه‌‌‌های متنوع در حوزه بازاریابی و تبلیغات برای واحدهای صنعتی کشور، ایجاد اعتماد به کالاهای داخلی که یکی از راه‌‌‌های رسیدن به این هدف اطلاع از تولیدات و مشاهده کیفیت روند تولید است، کسب دانش در حوزه میراث صنعتی با استفاده از گردشگری صنعتی به عنوان پیش زمینه درک، ارزش نهادن و حفاظت آنها در کشور از دیگر مزایای این شیوه توریسم است که این پژوهش به آنها اشاره میکند.
وضعیت گردشگری صنعتی در ایران
بر اساس این پژوهش در ایران، اگرچه موضوع گردشگری صنعتی مقوله‌‌‌ای جدید و گاه همراه با مقاومت‌‌‌هایی از جانب مراکز صنعتی بوده است؛ اما در سال‌‌‌های اخیر شاهد برگزاری چنین بازدیدهایی به صورت پراکنده در کشور هستیم. صنایع مختلف در کشور، پتانسیل‌‌‌ها و شرایط بالقوه زیادی برای تبدیل شدن به فضاهای خاص گردشگری دارند؛ اما هنوز این نگاه و ضرورت، بین مدیران اجرایی برای چنین تغییرات و درآمدزایی وجود ندارد.
استفاده دوباره از مراکز صنایع عملیاتی فعلی یا متروک شده گذشته، احتمالا توسعه و تغییراتی در عملکرد این مکان‌‌‌ها به همراه دارد؛ چراکه باعث می‌‌‌شود از صنعتی بودن صرف، به یک جاذبه گردشگری تبدیل شوند یا به طور کلی تغییر هدف داده و از اصالت خود خارج شده و با برنامه‌‌‌ریزی جدیدی به فعالیت خود ادامه دهند.
از جمله این صنایع دارای ظرفیت و البته مورد بازدید مجموعه صنعت نفت است. صنعت نفت به عنوان صنعتی با اهمیت که در تعداد زیادی از استان‌‌‌ها پراکندگی و حوزه‌‌‌های اجرایی دارد، دارای تاسیسات، تجهیزات و اماکن خاص زیادی است که میتواند برای شهروندان عادی، دیدنی و قابل توجه باشد.
صنعت نفت، تعداد قابل‌توجهی پالایشگاه، کارخانه، تلمبه‌خانه، سکوی نفتی، اسکله و پمپ‌بنزین یا تجهیزات و ابزارآلات جالب و خاص دیگر دارد که وقتی صحبت از بازدید و مشاهده آنها از نزدیک به میان بیاید، مخاطبان زیادی اظهار علاقه‌مندی میکنند.
افزون بر این، تأسیسات هسته‌ای اصفهان، معادن فیروزه نیشابور، معادن نمک سمنان، کارخانههای ایران‌خودرو و سایپا از دیگر مراکز جذاب برای گردشگری صنعتی در ایران نام برده شده‌اند که وقتی صحبت از بازدید و مشاهده آنها از نزدیک به میان بیاید، مخاطبان زیادی اظهار علاقه مندی میکنند. حال اگر بخواهند شرکت‌‌‌ها یا صنایع وارد حیطه گردشگری صنعتی شوند شیوه اجرا چگونه باید باشد؟ این پژوهش حالت‌‌‌های مختلفی را پیشنهاد میکند. در یک از این حالت‌‌‌ها در چند روز از سال گروه‌‌‌های بزرگی از گردشگران میتوانند به این مراکز صنعتی مراجعه کنند.
مورد دیگر اینگونه است که برخی شرکتهای فعال‌‌‌تر در این زمینه راهنماهایی را به شکل پاره‌‌‌وقت استخدام کنند تا تورهایی که افراد برای مراجعه به این شرکت‌‌‌ها رزرو کرده‌‌‌اند را مدیریت کنند. علاوه بر آن به برخی شرکت‌‌‌ها هم پیشنهاد می‌‌‌شود که بازدیدها را برای آخر هفته خود تدارک ببینند. استفاده از بازنشستگان این صنایع و شرکت‌‌‌ها برای راهنمایی گردشگران هم گزینه دیگری است. این امر علاوه بر کاهش هزینه‌‌‌های آموزش راهنماهای گردشگری ناآشنا، تفسیر بهتری از مکان‌‌‌های مورد بازدید در اختیار گردشگران قرار می‌‌‌دهد. همین امر در راهنماهایی که به عنوان بلد محلی شناخته میشوند وجود دارد.